1. มูลสุตฺตวณฺณนา

[50] ติกนิปาตสฺส ปฐเม ตีณีติ คณนปริจฺเฉโทฯ อิมานีติ อภิมุขีกรณํฯ อกุสลมูลานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ตตฺถ อกุสลานิ จ ตานิ มูลานิ จาติ อกุสลมูลานิฯ อถ วา อกุสลานํ เหตุปจฺจยปภวชนกสมุฏฺฐาปกนิพฺพตฺตกฏฺเฐน มูลานิ จาติ อกุสลมูลานิ, อกุสลธมฺมานํ การณานีติ อตฺโถฯ การณญฺหิ ยถา หิโนติ เอตสฺมา ผลํ ปวตฺตตีติ เหตุ, ปฏิจฺจ เอตสฺมา เอตีติ ปจฺจโย, ปภวติ เอตสฺมาติ ปภโว, อตฺตโน ผลํ ชเนตีติ ชนกํ, สมุฏฺฐาเปตีติ สมุฏฺฐาปกํ, นิพฺพตฺเตตีติ นิพฺพตฺตกนฺติ จ วุจฺจติฯ เอวํ ปติฏฺฐฏฺเฐน มูลนฺติ, ตสฺมา อกุสลมูลานีติ อกุสลานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนานิ, การณานีติ วุตฺตํ โหติฯ

เกจิ ปน ‘‘สาลิอาทีนํ สาลิพีชาทีนิ วิย มณิปฺปภาทีนํ มณิวณฺณาทโย วิย จ อกุสลานํ อกุสลภาวสาธโก โลภาทีนํ มูลฏฺโฐ’’ติ วทนฺติฯ เอวํ สนฺเต อกุสลจิตฺตสมุฏฺฐานรูเปสุ เตสํ เหตุปจฺจยภาโว น สิยาฯ น หิ ตานิ เตสํ อกุสลภาวํ สาเธนฺติ, น จ ปจฺจยา น โหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.ปจฺจยนิทฺเทส.1)ฯ

อเหตุกสฺส จ โมหสฺส อกุสลภาโว น สิยา อกุสลภาวสาธกสฺส มูลนฺตรสฺส อภาวโตฯ อถาปิ สิยา โลภาทีนํ สภาวสิทฺโธ อกุสลาทิภาโว, ตํสมฺปยุตฺตานํ ปน โลภาทิปฏิพทฺโธติฯ เอวมฺปิ ยถา โลภาทีนํ, เอวํ อโลภาทีนมฺปิ สภาวสิทฺโธ กุสลาทิภาโวติ อโลภาทโย กุสลา เอว สิยุํ, น อพฺยากตา, น จ โหนฺติฯ ตสฺมา ยถา สมฺปยุตฺเตสุ, เอวํ มูเลสุปิ กุสลาทิภาโว ปริเยสิตพฺโพฯ

โยนิโสมนสิการาทิโก วิย หิ กุสลภาวสฺส, อโยนิโสมนสิการาทิโก อกุสลภาวสฺส การณนฺติ คเหตพฺพํฯ เอวํ อกุสลภาวสาธนวเสน โลภาทีนํ มูลฏฺฐํ อคฺคเหตฺวา สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธนวเสน คยฺหมาเน น โกจิ โทโสฯ ลทฺธเหตุปจฺจยา หิ ธมฺมา วิรูฬฺหมูลา วิย ปาทปา ถิรา โหนฺติ สุปฺปติฏฺฐิตา, เหตุรหิตา ปน ติลพีชกาทิเสวาลา วิย น สุปฺปติฏฺฐิตาติ เหตุอาทิอตฺเถน อกุสลานํ อุปการกตฺตา มูลานีติ อกุสลมูลานิฯ ยสฺมา ปน มูเลน มุตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท นตฺถิ, ตสฺมา ตีหิ มูเลหิ สพฺโพ อกุสลราสิ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตานิ อกุสลมูลานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โลภาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ตตฺถ ปน ตติยมคฺควชฺฌา โลภาทโย อาคตา, อิธ ปน อนวเสสาติ อยเมว วิเสโสฯ

คาถายํ ปาปเจตสนฺติ อกุสลธมฺมสมาโยคโต ลามกจิตฺตํฯ หิํสนฺตีติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ อายติํ วิปากกฺขเณ จ วิพาเธนฺติฯ อตฺตสมฺภูตาติ อตฺตนิ ชาตาฯ ตจสารนฺติ คณฺฐิตํ, เวฬุนฺติ อตฺโถฯ สมฺผลนฺติ อตฺตโน ผลํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ขทิรสีสปาทโย วิย อนฺโตสาโร อหุตฺวา พหิสารตาย ตจสารนฺติ ลทฺธนามํ เวฬุอาทิํ ยถา อตฺตสมฺภูตเมว ผลํ หิํสติ วินาเสติ, เอวเมว อนฺโต สีลาทิสารรหิตํ ลามกจิตฺตํ ปุคฺคลํ อตฺตสมฺภูตาเยว โลภาทโย วินาเสนฺตีติฯ

ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ธาตุสุตฺตวณฺณนา

[51] ทุติเย ธาตุโยติ อตฺตโน ผลสฺส สภาวสฺส จ ธารณฏฺเฐน ธาตุโยฯ ยญฺเจตฺถ ผลนิพฺพตฺตกํ, ตํ อตฺตโน ผลสฺส สภาวสฺส จ, อิตรํ สภาวสฺเสว ธารณฏฺเฐน ธาตุฯ รูปธาตูติ รูปภโวฯ ธาตุยา อาคตฏฺฐาเน ภเวน ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ, ภวสฺส อาคตฏฺฐาเน ธาตุยา ปริจฺฉินฺทิตพฺพนฺติ อิธ ภเวน ปริจฺเฉโท กถิโตฯ ตสฺมา –